به گزارش بانکس : چند هفته پیش تیتری منتشر شد با این محتوا که بین ۲۵ تا ۵۰ درصد بازدیدکنندگان نمایشگاه کتاب بدون خرید از محل نمایشگاه خارج می‌شوند. این گزارش توجه رسانه‌های خارج از کشور را نیز جلب کرد و مورد توجه قرار گرفت. پیش از پرداختن به اصل مطلب، لازم است موضع خود را نسبت به رسانه‌های غربی کاملاً مشخص کرده و سپس به ادامه بحث بپردازیم. به هر حال، این وضعیت نمایشگاه کتاب در سال ۱۴۰۴ بود، هرچند گزارش ما تنها بخشی از واقعیت را نشان می‌دهد.
وضعیت نگران‌کننده نمایشگاه کتاب در آینه آمارها
روند صعودی آمار نمایشگاه کتاب:
- افزایش ۲۸۰ میلیارد تومانی حجم فروش نسبت به سال گذشته
- این رشد بدون در نظر گرفتن اثر تورم محاسبه شده است
- برای درک بهتر این افزایش، محاسبه‌ای انجام داده‌ایم:
روش محاسبه:
با تقسیم کل فروش نمایشگاه (۷۷۷ میلیارد تومان) بر میانگین قیمت کتاب در اردیبهشت ۱۴۰۴ (۱۶۸ هزار تومان) به عدد ۴٫۶ میلیون جلد کتاب می‌رسیم. این بدان معناست که اگر تمام خریداران با میانگین قیمت خرید کرده باشند، حدود ۴٫۶ میلیون جلد کتاب فروخته شده است. این رقم در سال ۱۴۰۳ حدود ۳٫۶ میلیون جلد بوده که نشان‌دهنده افزایش یک میلیون جلدی است.
تحلیل روند پس از کرونا:
- آمار چهار سال پس از کرونا روند صعودی را نشان می‌دهد
- در اولین نمایشگاه پس از کرونا (۱۴۰۱):
- فروش کل: ۲۱۱ میلیارد تومان
- فروش حضوری: ۱٫۸ میلیون جلد
- فروش مجازی: ۱٫۲ میلیون جلد
- با محاسبه میانگین قیمت کتاب در اردیبهشت ۱۴۰۱ (۶۱ هزار تومان)، تعداد کل کتاب‌های فروخته شده حدود ۳٫۴ میلیون جلد بوده است
- این رقم نسبت به نمایشگاه ۱۳۹۸ (پیش از کرونا) ۴۲٪ کاهش نشان می‌دهد
مقایسه آمار نمایشگاه کتاب با دوران پیش از کرونا:
- قیمت کتاب بین سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۳۹۸ حدود ۳۲ هزار تومان کاهش یافته
- مقایسه نمایشگاه ۱۴۰۴ با ۱۳۹۸ نشان‌دهنده کاهش ۲۲ درصدی است
- نمایشگاه کتاب هنوز نتوانسته به سطح پیش از کرونا بازگردد
- رشد واقعی (بدون احتساب تورم) از پایان کرونا تاکنون تنها ۲۰٪ بوده است
با وجود روند صعودی اخیر، آمارها همچنان نشان‌دهنده وضعیت نگران‌کننده در حوزه کتاب و کتابخوانی است. نمایشگاه کتاب هنوز نتوانسته به سطح پیش از کرونا بازگردد و رشد واقعی آن بسیار محدود بوده است. این وضعیت نیازمند توجه و برنامه‌ریزی جدی از سوی مسئولان و فعالان حوزه فرهنگ است.
فروش اینترنتی کتاب در حال گسترش است
امسال دومین سال متوالی است که بازار مجازی کتاب نسبت به بخش فیزیکی، رونق بیشتری دارد. این نشان می‌دهد که پایداری نمایشگاه کتاب تا حد زیادی وابسته به اعتبارات خرید آنلاین است. در میانه‌های برگزاری نمایشگاه، خبری مبنی بر فعال‌سازی بن‌های کاغذی نیز مطرح شد، اما در نهایت این طرح اجرایی نشد. شاید اگر این اقدام عملی می‌شد، استقبال از بخش حضوری نیز افزایش چشمگیری می‌یافت. با این حال، این مسئله از دو منظر قابل بررسی است: از یک سو، رشد فروش دیجیتال نگران‌کننده به نظر می‌رسد، چرا که در سال ۱۴۰۴، تعداد کتاب‌های فروخته شده به صورت مجازی به ۱.۸ میلیون عنوان رسیده که در مقایسه با بهمن ۱۳۹۹ (دوران همه‌گیری کرونا و برگزاری کاملاً مجازی نمایشگاه)، حدود ۵۰۰ هزار عنوان افزایش داشته است.
گرچه افزایش آمار خرید آنلاین لزوماً اتفاقی منفی نیست، اما نگرانی زمانی ایجاد می‌شود که حضور فیزیکی مخاطبان رو به افول می‌گذارد. در چهار سال اخیر، تعداد عناوین فروخته شده در بخش حضوری آسیب جدی دیده است. به عنوان مثال، نمایشگاه امسال در مقایسه با سال ۱۴۰۱ (که خود یکی از سال‌های ضعیف نمایشگاه بود)، افت محسوسی داشته؛ در آن سال ۱.۸ میلیون عنوان کتاب به فروش رفت، اما در ۱۴۰۴ این رقم به ۱.۲ میلیون عنوان کاهش یافته است.
مقایسه آمار نمایشگاه کتاب با دوران پیش از ۹۹ چندان خوشایند نیست
در سال ۱۳۹۸، فروش کل نمایشگاه به ۱۷۵.۵ میلیارد تومان رسید. از آنجا که پیش از ۱۳۹۹، ارائه آمار با جزئیات دقیق مرسوم نبود، می‌توان این رقم را بر میانگین قیمت کتاب در اردیبهشت ۹۸ تقسیم کرد و با ارقام امسال مقایسه نمود. اگر آمار نمایشگاه ۹۸ را با سال ۱۳۹۴ بسنجیم، متوجه می‌شویم که در آن سال، فروش کل حدود ۷۰ میلیارد تومان بود و با احتساب میانگین قیمت کتاب در آن زمان، به عدد ۶,۸۴۷,۹۷۵ می‌رسیم. این مقایسه نشان می‌دهد که سال ۹۸ یکی از ضعیف‌ترین دوره‌های نمایشگاه بوده است، اما با این وجود، آمار سال‌های پس از ۱۴۰۰ حتی از ۹۸ نیز نامطلوب‌تر است.
در ۱۱ سال اخیر، سال ۱۳۹۷ بهترین عملکرد را داشته و مجموع فروش آن به ۱۳۰ میلیارد تومان رسیده است. اگر بخواهیم با روش قبلی تحلیل کنیم، این مبلغ را بر میانگین قیمت ۱۴ هزار تومانی کتاب تقسیم می‌کنیم که حاصل ۹ میلیون عنوان کتاب خواهد بود.
قیمت کتاب از ۹۴ تاکنون حدود ۱۵ برابر شده است، اما این افزایش بر اعتبار بن‌ها اعمال نشده و طبیعتاً سهم خرید کتاب برای مردم رشد نداشته است. از آخرین سال پیش از کرونا تاکنون، قیمت کتاب ۴ برابر شده، اما در عوض، فروش نمایشگاه به شدت کاهش یافته است. به عنوان مثال، تعداد عناوین فروخته شده در ۹۷ نسبت به ۱۴۰۴ تقریباً نصف شده است.
تأثیر قیمت کتاب در نمایشگاه انکارناپذیر است، اما…
افزایش ۱۵ برابری قیمت کتاب در سال‌های اخیر قطعاً بر رفتار مخاطبان تأثیر گذاشته، و از سوی دیگر، تمایل به خرید آنلاین نیز نقش داشته است. اما سؤال اینجاست که اگر فقط عوامل خارجی تعیین‌کننده باشند، مدیریت نمایشگاه چه وظیفه‌ای دارد؟ آیا جذب مخاطب بخشی از مسئولیت‌های آنان نیست؟
واقعیت این است که کاهش استقبال از نمایشگاه کتاب دلایل متعددی دارد: از یک سو، سازمان ارشاد بودجه کافی ندارد تا همگام با تورم، مبلغ بن‌ها را افزایش دهد، و از سوی دیگر، تمامی خانواده‌ها از این تسهیلات بهره‌مند نمی‌شوند که البته این امر تا حدی قابل درک است، چرا که امکان تأمین مالی کامل وجود ندارد. با این حال، مدیریت نمایشگاه باید بتواند بر چرخه فروش کتاب در کشور تأثیر بگذارد. وقتی در سال‌های اخیر نویسندگان محبوب کتاب جدیدی عرضه نمی‌کنند، یا تبلیغات نمایشگاه حتی تا روز چهارم آغاز نمی‌شود، طبیعی است که نتایج مطلوبی حاصل نشود.
تلاش برای خروج از روند نزولی نمایشگاه کتاب
با نگاهی جامع به عملکرد یازده سال اخیر نمایشگاه کتاب، شاهد یک افول هفت ساله مستمر هستیم. این روند نزولی دقیقاً از یک سال پس از همه‌گیری کرونا آغاز شد. سال ۹۸ را می‌توان سرآغاز انحطاط تدریجی این رویداد فرهنگی دانست. در سال‌های ۹۹ و ۱۴۰۰ به دلیل شرایط ویژه کرونا شاهد سقوط چشمگیر بودیم و سال ۱۴۰۱ نیز همچنان تحت تأثیر پیامدهای آن دو سال بحرانی قرار داشت. جالب اینجاست که از ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۴ نیز وضعیت نمایشگاه کتاب به هیچ‌وجه رضایت‌بخش نبوده است. نکته حائز اهمیت این است که شیوه مدیریت این رویداد در سال‌های اخیر تقریباً بدون تغییر باقی مانده و تفاوت دولت‌های مختلف صرفاً در محدوده نویسندگان مجاز به حضور بوده است، در حالی که ماهیت نمایشگاه در طول سه دولت مختلف این یازده سال تفاوت محسوسی نکرده است.
این رویداد فرهنگی نه در زمینه تبلیغات و نه در حوزه برنامه‌ریزی فروش تحول چشمگیری نداشته است. اگر از مخاطبان پر و پا قرص نمایشگاه بپرسید که در این یازده سال چه تغییراتی مشاهده کرده‌اند، به سختی می‌توانند پاسخ مثبتی ارائه دهند. نمایشگاه کتاب در این سال‌ها با چالش‌های بیشتری مواجه شده، اما متأسفانه نه مدیریت آن بهبود یافته و نه ساختارش به وضعیت مطلوبی رسیده است.
افزایش ارزش ریالی فروش نشانه بهبود واقعی نیست
در نگاه اول ممکن است چنین تصور شود که نمایشگاه کتاب پس از دوران کرونا، فارغ از تأثیرات تورم، تلاش کرده حجم فروش را افزایش دهد. ارزش ریالی فروش نسبت به سال ۱۴۰۱ بیش از سه برابر شده، در حالی که میانگین قیمت کتاب کمتر از این میزان رشد داشته است. با این اوصاف شاید به نظر برسد شرایط مطلوب است، اما مشکل اصلی در تعداد عناوین فروخته‌شده نهفته است. حجم فروش در سال‌های اخیر از مرز ۵ میلیون نسخه فراتر نرفته و حتی کتاب‌های پرفروش چند سال اخیر عمدتاً تکراری بوده‌اند. این در حالی است که در دوران پیش از کرونا، معرفی آثار جدید محرک اصلی جذب مخاطب بود و عناوین تازه مردم را به خرید ترغیب می‌کرد.
از سوی دیگر، گرایش فزاینده به نسخه‌های الکترونیکی نیز بر کاهش فروش عناوین پرفروش تأثیر گذاشته است. امروزه مخاطبان می‌توانند همان کتاب‌های پرفروش سالانه را که توسط ناشران اصلی یا حتی ناشران ثانویه (که با تغییراتی جزئی آثار دیگران را منتشر می‌کنند) عرضه می‌شوند، به صورت دیجیتال مطالعه کنند. این امکان در سال‌های پیش از ۹۷ به این گستردگی وجود نداشت. متأسفانه نمایشگاه کتاب برای این تحول دیجیتال برنامه‌ریزی مناسبی نداشته و جز دعوت از برخی پلتفرم‌های بزرگ فروش کتاب الکترونیکی، ابتکار عمل دیگری برای جذب خوانندگان دیجیتال از خود نشان نداده است.
پیشرفت ظاهری نمایشگاه کتاب با حمایت‌های مصنوعی
شاید آمار و ارقام این تصور را ایجاد کند که نمایشگاه کتاب در مسیر بهبود قرار گرفته، اما واقعیت این است که این پیشرفت ظاهری بیشتر مرهون اقدامات حمایتی مقطعی است تا برنامه‌ریزی بلندمدت و استراتژی منسجم در حوزه کتاب. وقتی ناشران به عرضه همان تیراژهای قبلی بسنده می‌کنند، یا وقتی ناشری ناچار می‌شود کتاب معروفش را با عکس بازیگران مشهور منتشر کند و بخش عمده غرفه‌اش را به تبلیغ یک سرویس نمایش خانگی اختصاص دهد، این نشان‌دهنده شرایط دشواری است که صنعت نشر با آن دست به گریبان است. این نوع اقدامات نه از روی اختیار، که از سر ناچاری و برای بقا در سبد محدود فرهنگی خانواده‌ها انجام می‌شود.
وضعیت کاملاً روشن است. نمایشگاه کتاب در شرایط نگران‌کننده‌ای به سر می‌برد و برخی آمارهای به ظاهر مثبت امسال نشانه بهبود پایدار نیست. در واقع، وضعیت نشر کتاب کاملاً نوسانی است و به ثبات نرسیده. آمارهای نسبتاً قابل قبول ۱۴۰۲ به بحران ۱۴۰۳ انجامید و بعید نیست در ۱۴۰۵ شاهد افت دیگری باشیم، چنانچه این الگو در سال‌های گذشته نیز تکرار شده است.
راهکارهای ضروری برای مدیریت نمایشگاه کتاب و بهبود فروش کتاب
با این حال، وظیفه مدیران نمایشگاه و معاونت فرهنگی برای سال آینده کاملاً مشخص است. آن‌ها باید تمام همت خود را بر احیای نمایشگاه حضوری متمرکز کنند و حداقل به آمار یکی از بدترین سال‌های پیش از کرونا (سال ۹۸ با حداقل ۵ میلیون نسخه فروش) دست یابند. این هدفی است که تحقق آن نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و اجرای راهکارهای عملی است.
شما مخاطبین بانکس می توانید نظراتان را برای بقیه مخاطبین این گزارش بنویسید
دیدگاهتان را بنویسید